Pieskowa Skała jest jedną z najbardziej znanych miejscowości w Polsce. Opisy Pieskowej
Skały pochodzące z XVIII i XIX w. mają charakter literacki bądź opisowy. Są
one źródłem informacji, jednak jej nie analizują.
 Pieskowa Skała to przysiółek Sułoszowej. Zamek stoi na skale zwanej „Dorotką”, na
wysokości 380 m n.p.m.
Nazwa osady pochodzi prawdopodobnie od imienia Piotr – Piotra Szafrańca – właściciela
zamku. Zdrobnienie tegoż imienia używane w średniowieczu brzmiało Pieś lub
Pieszko. Czasem nazwę kojarzy się ze słowem bies (diabeł), który według legendy
przyniósł Maczugę Herkulesa, stojącą obok zamku.
Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1315 r., wtedy to bowiem wymieniony został
w dokumentach Władysława Łokietka jako castrum Peskenstein.
Zdaniem S. Kołodziejskiego wzmianka ta dotyczy warownej budowli, której relikty zostały
odkryte na wzgórzu Kocica w południowej części Sułoszowej.42 Również badania
archeologiczne potwierdzają umocnienie miejsca, które widoczne jest na powierzchni.
Tradycja miejscowa natomiast, wskazuje przeciwległą do zamku górę Bukowiec.
Brak badań utrudnia dokładną rekonstrukcję układu przestrzennego pierwotnego zamku.
Wieża na planie kwadratu przechodząca w górnych partiach w ośmiobok, była zapewne
głównym elementem ówczesnej budowli. Późniejsze przebudowy w niewielkim
stopniu zmieniły dotychczasowy układ przestrzenny zamku.
Nowy, murowany zamek w gotyckim stylu zbudował Kazimierz Wielki w XIV w.
Na początku zamek stanowił własność królewską. W 1377 r. Ludwik Węgierski nadał
zamek Piotrowi Szafrańcowi herbu Stary Koń. Inna informacja mówi natomiast, że
w 1386 r. zamek został zastawiony przez króla Piotrowi Szafrańcowi w zamian za pożyczkę
i ostatecznie oddany mu na własność w 1422 r. Rodzina Szafrańców była w XIV
i XV w. związana z dworem królewskim i należała do najświetniejszych rodów w Polsce.
Już wtedy Pieskowa Skała mogła wykraczać poza prostą funkcję obronną, gdyż posiadała
cechy rezydencjonalne.
W XV w. zamek został rozbudowany W południowo – zachodnim narożniku
wybudowano jednotraktowy i dwudzielny dom mieszkalny. Obok postawiono budynek
sięgający skały, na której wznosił się stary zamek. Powstała również cylindryczna
baszta po stronie zachodniej. W drugiej połowie XVI w. obiekt został przebudowany na
rezydencję magnacką w renesansowym stylu. Projektem przebudowy zajął się włoski
architekt Mikołaj Castiglione. Połączył on luźno stojące budynki, dodał trzykondygnacyjne
arkadowe krużganki, a nad bramą od strony dziedzińca wprowadził dwie kondygnacyjne
loggie.
Wówczas zamek należał do Stanisława Szafrańca. Pieskowa Skała przeszła w jego posiadanie
w 1577 r. Stanisław Szafraniec należał do elity kulturowej ówczesnej Polski,
był przyjacielem Mikołaja Reja, miłośnikiem włoskiej sztuki i literatury narodowej.45
We fryzie obramienia okna przy bramie wejściowej na dziedziniec wewnętrzny została
wykuta data: 1578 r. Przyjmuje się ją za datę przebudowy zamku. Najbardziej charakterystycznym
elementem zamku jest loggia widokowa, świadcząca o krajobrazowych
upodobaniach właściciela
Zamek znajdował się w rękach Szafrańców do 1608 r. W drugiej połowie XVII w.
właścicielem zamku został Michał Zebrzydowski. W 1640 r. wprowadzono fortyfikacje
bastionowe oraz zbudowano barokową kaplicę. Zebrzydowscy odbudowali i umocnili
Pieskową Skałę po zniszczeniach spowodowanych przez najazd Szwedów w 1655 r.
W 1681 r. rezydencję kupił Jan Wielkopolski. W 1718 r. zamek spłonął, a podczas odbudowywania
zamurowano arkady.
W drugiej połowie XVII w. Pieskowa Skała utraciła znaczenie jako rezydencja.
W 1842 r. zamek nabył Jan Mieroszewski, przekazując później majątek swojemu synowi,
Sobiesławowi Augustowi. W 1850 r. kolejny pożar zniszczył bibliotekę i bogate
wyposażenie wnętrz. Podczas remontu mającego na celu odrestaurowanie zamku dodano
elementy neogotyckie.
W 1853 r. rozebrano zniszczoną wieżę „Dorotkę”. Dziesięć lat później na zamku stacjonował
oddział powstańczy Mariana Langiewicza. Ostrzał wojsk rosyjskich mocno
uszkodził Pieskową Skałę i spowodował jej pożar. Jednak w latach 1806 – 1877 zamek
ponownie odbudowano, zbudowano też krużganki wewnątrz dziedzińca.
Na początku drugiej połowy XIX w. została wzniesiona glorieta neogotycka, stanowiąca
element sceniczny.
Pod koniec XIX w. powstała aleja w kierunku Sułoszowej, wzdłuż drugiego stawu,
znajdującego się u stóp zamku oraz szpaler wokół stawu. Następnie majątek został podzielony
i rozprzedany. W 1894 r. wydzielono folwark Pieskowa Skała, a w 1896 r. zamek
sprzedano Michałowi Wilczyńskiemu i Serafinowi Chmurskiemu. Już wówczas
część budynków była wynajmowana. Wymieniano willę „Mickiewicz” (czyli „Murowaniec”),
w której mieściła się restauracja. Budynek kuźni przerobiono na willę „Szopen”,
natomiast w dawnym folwarku Podzamcze urządzono dwie wille dla letników.
Na przełomie wieków zamek znalazł się w bardzo złym stanie i popadał w ruinę. Jednak
popularność Doliny Prądnika była na tyle duża, iż w środowisku warszawskim podjęta
została inicjatywa ratowania zamku. Pierwsze starania o wykupienie zamku miały miejsce
w 1896 r. z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego oraz Franciszka Olszewskiego.
W 1905 r., aby uchronić zamek przed rozebraniem, kupiła go spółka „Zamek Pieskowa
Skała”. Obiekt został wyremontowany i zaadaptowany na pensjonat, który funkcjonował
do wybuchu II wojny światowej.
W pensjonacie, poza pokojami mieszkalnymi istniała też sala balowa i małe muzeum.
6 sierpnia 1914 r. na zamek wkroczyły Legiony, dwa dni później przybył Józef Piłsudski.
17 września ostatni wczasowicze opuścili zamek. Podczas ofensywy rosyjskiej na
Kraków, w zamku pomieszczenie znajdował sztab Rosjan.
Po wybuchu wojny zamek był bez opieki, uległ zniszczeniu i był szabrowany przez
okoliczną ludność. Zniszczeniu uległo również muzeum.
Do 1922 r. usuwano zniszczenia. Rozebrano willę na Podzamczu oraz willę „Dygasińskiego”.
W 1932 r. zamek został wpisany do rejestru zabytków.
W latach okupacji na zamku w Pieskowej Skale istniał Dom Dziecka. Schronienie znalazły
tu dzieci z kresów wschodnich.
Odbudowę zamku rozpoczęto w 1948 r., kiedy to został gruntownie odrestaurowany.
Przywracano mu walory XVI i XVII – wieczne. Zniwelowano część dobudówek
z XVIII i XIX w., wtedy również odkryto kamienne, renesansowe krużganki na dziedzińcu
oraz odtworzono dwukondygnacyjną loggię widokową
Zamek po odnowieniu stał się jednym z najpiękniejszych w Polsce. Dziedziniec wewnętrzny
uzyskał całkowicie odmienne urządzenie, a w przestrzeni pomiędzy górnym
i dolnym murem od południa urządzony został kwaterowy ogródek, inspirowany pięknymi,
renesansowymi ogródkami włoskimi
Kompozycja parku uległa zatarciu. Pozostawiono tylko aleję środkową, która obecnie
służy dojazdowi oraz część alejek północnego zbocza, tworzących dojście dla pieszych.
Rozebrano opustoszały młyn u podnóża zamku.
Na stoku od południa i zachodu wyrósł las, a stawy ulegały zarastaniu, dlatego też
w 2000 r. przeprowadzono wycinkę drzew i krzewów na południowym stoku. Walory
historyczne przywróciło również późniejsze oczyszczenie stawów.
Pieskowa Skała to jedno z najstarszych miejsc w Polsce, gdzie uwagę zwrócono na walory
przyrodnicze i krajobrazowe.
Odrestaurowana rezydencja obejmuje czteroskrzydłowy zamek renesansowy z arkadowymi
krużgankami, loggią oraz wieżą zegarową, cylindryczną basztą gotycką
XVII-wieczną oficyną, dwoma bastionami i tarasem ogrodowym. W zamkowych wnętrzach
prezentowana jest stała wystawa mebli, rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego
od XIV do połowy XIX wieku urządzona w oparciu o bogate zbiory pochodzące z
kolekcji wawelskiej. W jednym z bastionów działa kawiarnia. Od maja do września
funkcjonują także: księgarnia, sklepik i stoisko z pamiątkami oraz "galeria pod kasztanem".
W sąsiedztwie zabytku rozciąga się park krajobrazowy z XIX-wieczną altaną.
Na dziedzińcu znajduje się studnia wykuta w litej skale. Sięga ona dnem poniżej
Prądnika.
Na terenie zamku w Pieskowej Skale kręcono w 1998 r. sceny do filmu „Ogniem i mieczem”,
obecnie znajduje się tu wystawa strojów i rekwizytów z tegoż filmu.
Zamek w Pieskowej Skale jest jedynym przykładem architektury monumentalnej na
Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej, zachowanym do dziś. Pozostałe obiekty tego
typu to obecnie ruiny.
|
